Bos en Balkenende buiten het kabinet is temeer een oplossing omdat Wijffels dan vermoedelijk premier wordt.

De formatie van een nieuwe regering kan zich niet onder het licht van schijnwerpers en met draaiende camera’s voltrekken. Deze waarheid als een koe wordt echter al meer dan twaalf jaar betwist door te klagen over ‘achterkamertjespolitiek’. Dat begon met het aantreden van het eerste paarse kabinet. Iedereen is dat alweer vergeten, maar toen werd vanuit de regeringspartijen het begrip ‘nieuwe politiek’ gelanceerd. Nu de christendemocraten voor het eerst sinds 1918 buiten de regering bleven, moest alles anders gaan.

De realiteit bleek harder, maar acht jaar later kwam Pim Fortuyn opnieuw met de kreet ‘nieuwe politiek’. Nadat hij met CDA-lijsttrekker Jan Peter Balkenende in een achterkamertje een niet-aanvalsverdrag overeen was gekomen, omarmde de laatste de ‘nieuwe politiek’ ook – zij het niet van harte, als je zag hoe hij erbij keek.

‘Nieuwe politiek’ mag dan een onzinnig begrip zijn gebleken, wat er nu gebeurt is een ander uiterste. Vóórdat de lijsttrekkers van CDA, PvdA en CU zich van de buitenwereld afsloten om onder leiding van informateur Wijffels over een regeerakkoord te onderhandelen, was immers op geen enkele manier duidelijk geworden op welke inhoudelijke gronden zo’n kabinet gevormd kon worden.

Tijdens de verkiezingscampagne maakte Balkenende duidelijk dat hij met de VVD door wilde regeren en verder wilde met het rechtse, met bijbelteksten opgesierde neoliberale beleid van zijn vorige drie kabinetten. De electorale en politieke implosie van de VVD voorkwam dat. Alleen vanwege de getalsverhoudingen in de Kamer werd een kabinet CDA-PvdA-CU een mogelijkheid.

Maar dat gebeurde pas toen Balkenende Jan Marijnissen had meegedeeld dat hij onder geen beding de Socialistische Partij als regeringspartner zou aanvaarden. Wie de verkiezingsprogramma’s van CDA, PvdA en SP vergelijkt, kan constateren dat de politieke afstand tussen CDA en PvdA op de meeste punten aanmerkelijk groter is dan die tussen PvdA en SP.

Het eerste grote raadsel van deze formatie is: waarom heeft de PvdA zo gemakkelijk berust in het uitschakelen van de SP? Het enige voordeel daarvan is dat ze zo meer ministersposten kan claimen. Daar staan grote strategische nadelen tegenover: Als linkse partij is de PvdA in dit kabinet in de minderheid, moet ze afzien van een anders mogelijk minister-presidentschap en wordt de partij nog kwetsbaarder voor SP en GroenLinks dan het geval al is.

Nu wordt grote druk op Wouter Bos uitgeoefend om minister van Financiën in het beoogde kabinet te worden, met als argument dat dit de stabiliteit ervan zou garanderen. Degenen die dat bepleiten, willen eerst dat Bos zijn toezegging van vóór de verkiezingen breekt om dat niet te doen en als partijleider in de Tweede Kamer te blijven. Dan kunnen ze daarna zeggen dat hij echt een draaikont is.

Maar in de tweede plaats dreigt zo een herhaling van Paars. Ook daar vormden twee partijen met tegenzin een regering; zij konden dat alleen maar doen door werkelijke verschillen toe te dekken en van de Kamerfracties klapvee te maken.

Wil het kabinet een kans maken, dan moet aan twee voorwaarden worden voldaan. In de eerste plaats moet sprake zijn van een duidelijke breuk met het beleid van de laatste jaren. Dat vereist in de tweede plaats dat de architect en uitvoerder van dat beleid, Jan Peter Balkenende, er niet de premier van wordt.

Twee keer eerder is een coalitie van CDA en PvdA gevormd met een CDA-premier die daarvóór een coalitie met de VVD had geleid. Beide liepen uit op een mislukking. Het kabinet Van Agt – Den Uyl (1981) hield het nauwelijks negen maanden vol, ook al maakte de partijleider van de PvdA er deel van uit. Het kabinet-Lubbers III, met Wim Kok als minister van Financiën, bleef vier jaar intact, maar leverde de beide regeringspartijen daarna een verlies op van twintig, respectievelijk twaalf zetels.Dat Kok daarna minister-president werd van het eerste paarse kabinet was een zaak van geluk, niet van wijsheid.

Een terugtreden van Balkenende ligt in het CDA even moeilijk als het toetreden van Bos bij de PvdA. Dat tekent de situatie. Gezichtsverlies kunnen beide partijen voorkomen als ze, met de ChristenUnie, besluiten hun lijsttrekkers buiten het kabinet te houden. Temeer een oplossing omdat het nu voor de hand ligt dat van 'zo’n CDA-PvdA-CU-kabinet Herman Wijffels premier wordt.

Bart Tromp
Verschenen in Het Parool, 25 januari 2007